Maltepe Üniversitesi Uluslararası Ticaret ve Lojistik Bölüm Başkanı Prof. Dr. Mehmet Tanyaş yazdı…
Afet ve acil durumlarında, insani yardım malzemelerinin ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmasına İnsani Yardım Lojistiği (Humanitarian Logistics) adı verilmektedir. Lojistik: Talep ve Stok Yönetimi, Depolama ve Katma Değerli Hizmetler, Taşımacılık, Risk ve Sigorta, Gümrük ve Terminal Hizmetlerinden oluşan bütünleşik bir sistemdir. Bu faaliyetlerin birbirleriyle entegre ve senkronize bir şekilde yapılmasıyla başarıya ulaşılabilir. Afetler aşağıdaki şekilde iki gruba ayrılmaktadır:
1. Doğal afetler
-Yavaş Gelişen Doğal Afetler (şiddetli soğuklar, kuraklık, kıtlık vb.)
-Ani Gelişen Doğal Afetler (Depremler, seller, toprak kaymaları, kaya düşmeleri, çığ, fırtınalar, hortumlar, volkanlar, orman yangınları, tsunami, vd )
2. Doğal olmayan afetler (Nükleer, biyolojik, teknolojik, kimyasal, savaş, kaza, yangın, vd )
Afetler; klimatik, jeolojik, biyolojik, sosyal ve teknolojik afetler olarak da sınıflandırılmaktadır. Farklı afet türleri farklı afet lojistiği çalışmaları gerektirecektir. Örneğin Kimyasal Biyolojik Radyasyon ve Nükleer (KBRN) kaynaklı afetlere yönelik lojistik çalışmalar, son derece uzmanlık gerektiren çalışmalardır. Bu kapsamda öncelikle personelin eğitimi, uygun teçhizat ve malzemelerin temini gerekmektedir. Kaynakların verimli kullanımı açısından farklı afet türlerini dikkate alan ortak bir afet lojistik planı oluşturulmalıdır. Afet lojistik planının ülke, bölge, il, ilçe, mahalle ve bina/tesis şeklinde hiyerarşik yapıda olması, birbiriyle entegrasyonunun sağlanması, simülasyon çalışmaları ile sınanması, eğitim ve tatbikatlar ile içselleştirilmesi gerekmektedir. Sınanan planlar çerçevesinde eğitimlerin ve tatbikatların da gerçekleştirilmesi önemlidir. Yaşanan deprem ani gelişen jeolojik doğal afet türündendir.
İnsani yardımı lojistiğinde önemli olan; doğru malzemeyi, doğru kişiye, doğru miktarda, doğru nitelikte, doğru zamanda ve doğru yerde ulaştırabilmektedir.
Lojistiğin yedi doğrusunda olan Doğru Maliyet terimi özellikle afet anında uygulanan insani yardım lojistiğinde söz konusu değildir. İnsani Yardım Lojistiğinin; afet yönetiminin hazırlık (afet öncesi), müdahale (afet sırası), iyileştirme ve yeniden kurma (afet sonrası) aşamaları ile paralellik göstererek uygulanması gerekmektedir. Aşağıda insani yardım lojistiği kapsamında planlanması gereken faaliyetler belirtilmektedir:
Talep ve stok yönetimi:
-Afet ve acil durumlar çeşitlidir. Bu çerçevede ülke, bölge, kent ve ilçe bazında tehlike olasılığına göre kaybedilecek değerleri oluşturan risklerin ve şiddetinin dinamik senaryolar bazında hesaplanması, belirsizliklerin mümkün olduğunca belirli hale getirilmesi gerekmektedir.
-Risk ve şiddete göre etkilenecek canlı (insan ve hayvan) sayısı ve özellikleri ile gereksinim duyulacak can ve mal kurtarma, sağlık, iaşe, ibate, güvenlik, mal ve çevre koruma, sosyal ve psikolojik destek yardım malzemesi miktarlarının mevsimsel özelliklere ve zamana (1.saat, 3.saat, 24.saat, 72.saat, 1.hafta, 1.ay, vd) göre belirlenmesi gerekir. Bu çerçevede öncelikle anlık ve doğru bilginin temini gerekmektedir. Bilgi toplama; uydu görüntüleri, telsizler, insansız hava araçları ve görüntü işleme yazılımları ile yapılabilir. Yapılamıyorsa mahalle ve köy bazında akredite olmuş kişiler kendi alanlarından bu bilgileri toplayıp aktarabilirler. Böylece hangi lokasyonda hangi malzemelere gereksinim olduğu tespit edilebilir. Haberleşme kanallarının devreye alınmasında gecikme ve aksaklıklar olmaması öncelikle sağlanmalıdır. Etkin bir lojistik için anlık ve doğru bilgi en temel koşuldur.
-Afet anında etkin lojistik; talep, stok ve tedarikin hızlı ve doğru bir şekilde dengelenmesine bağlıdır. Dolayısıyla tüm yardım malzemelerini lokasyon ve miktar bazında izleyen ve gelişmelere göre yönlendirmelerin yapılabileceği bir yazılım eksikliği yaşanan depremde önemli ölçüde hissedilmiştir. Bu sistem için deprem bölgesinden veri toplama oldukça zor olsa da mutlaka aşılması gereken bir zorluktur. En azından hangi malzemenin ne miktarda ne kadar teslim edildiği bir şekilde kayıt altına alınmalıdır. Afetin başlangıç aşamasında malzemelerin yeterli bilgi eksikliğinden dolayı itme esaslı (tahmin bazlı) olması doğaldır. Ancak sonrasın kaynak israfını önlemek için çekme esaslı (talep bazlı) sisteme geçilmesi gerekmektedir.
-Afet lojistiğinin tedarik zinciri bakış açısıyla gerçekleştirilmesi, gereken noktada, gereken zaman ve miktarda yardım malzemesi dağıtımının ihtiyaç noktalarına yakın geçici dağıtım merkezleri yoluyla sağlayacak şekilde mümkün olduğunca çekme esaslı tedarik zincirinin (tedarik ağının) oluşturulması, gerçek gereksiniminin hızla belirlenerek uygun tedarik kaynaklarından tedariki, afet bölgelerine hangi malzemenin hangi depodan hangi sırayla besleneceğinin belirlenmesi gerekir. Bu depo yerlerinin önceden ülkedeki olası tüm afet türleri açısından en uygun şekilde tespiti gerekmektedir.
-Yardım ulaştırılacak lokasyonlarda akredite bölge temsilcilerinin dar bölge (zone) ve adres bazında periyodik bilgi toplayarak afet lojistik merkezine talep geçebileceği bir sistem oluşturulmalıdır. Bu şekilde bölge temsilcileri yoluyla sahadan toplanacak teyitli ihtiyaç ürün tespiti yapılacak ve tam zamanlı talep planı oluşturulması sağlanacaktır.
-Yardım malzemelerinin tedariki, depolardan ve tedarikçilerden sağlanır. Depo stokları yetmediği zaman hızla yurt içi ve dışı üreticilerin (çadır, uyku tulumu vd.) devreye girmesi gerekmektedir. Dolayısıyla tedarikçilerle önceden anlaşmalar yapılmış olmalıdır. İnsani Yardım Malzemelerinin tedarik kaynaklarından (depo, tedarikçi, vd.) temin şekli ve sürelerinin belirlenerek sürekli akışının sağlanmasına yönelik sistem oluşturulmalıdır.
-Afet bölgesine; herkesin, her türlü yardımı göndermesi kaynaklı karmaşıklıkların olmaması gerekir. Yardımların; öncelikle gereksinmelere göre belirli sırayla belirli depolarda toplanması, tasnif edilmesi ve zamanı geldiğinde gönderilmesine yönelik bağış ve kaynak yönetim sisteminin oluşturulması gerekmektedir. Afet sonrası yurtdışı ve yurtiçi ayni yardımların toplanması, ayrıştırılması, muayenesi, depolanması, taşınması ve dağıtımı iyi planlanması gereken bir süreçtir. Bu sürecin bir merkezden yönetimi gerekir. Bu işin Sivil Toplum Örgütleri(STK) ve kişiler bazında birbirlerinden habersiz şekilde yapılması yardım malzemelerinin bazı dağıtım yerlerinde fazladan bulunmasına, bazı yerlerde ise hiç olmamasına neden olacak, depolama, dağıtım, yükleme-boşaltma işlerini aksatacak, belki depolanacak yer bulunamayacaktır. Dolayısıyla yardım malzemelerinin il ve ilçe bazında toplanması, toplandığı noktada muayenesinin yapılması, ayrıştırılması, etiketlenmesi ve merkezden görülebilir bir stok kontrol sistemine girilmesi, afet bölgelerinin taleplerinin bu sisteme işlenmesi ve hızlı bir planlama ile taşıma ve dağıtımın gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla son derece dinamik, riske dayalı talep planlama özellikleri olan çoklu lokasyonlu bir stok yönetim yazılımına gereksinim vardır. Bu yazılımın otomatik veri toplama sistemleriyledesteklenmesi, tedarik, transit ve afet bölgesi yardım malzemesi stoklarının takibine ve yönlendirilmesineyönelik olması gerekmektedir.
-Erken uyarı sisteminin lojistik sistem ile entegrasyonunun sağlanması gerekmektedir.
-Afet lojistiğine ilişkin tüm istatistiki verilerin toplanması ve değerlendirilmek üzere muhafazası gerekmektedir.
Paketleme ve Katma Değerli Hizmetler:
-İş makinesiz arama-kurtarma, ısıtıcısı olmayan çadır, battaniyesiz yatak vd. gibi olumsuz durumların oluşmaması için malzeme ve ekipmanların (arama-kurtarma, barınma, beslenme, sağlık, vd.) mümkün olduğunca standardize edilmesi, tedarik kaynaklarının, temin şekli ve sürelerinin belirlenmesi gerekir. İnsani Yardım Malzemeleri (beslenme, hijyen, sağlık, vd.) mümkün olduğunca lojistik ilkeler (birim yük oluşturma, koli, palet vd.) doğrultusunda standardize edilmeli (5 kişilik ve bir haftalık aile gıda kiti, erkek ve kadın hijyen kiti/paketi vd.) ve bu kolilerin hızla elleçlenmesi ve/veya tedarik sistemi oluşturulmalıdır.
-Koli ve palet istifleme talimatları oluşturulmalıdır.
Depolama ve Dağıtım Merkezleri:
-Gereksinim duyulacak yardım malzemelerinin özellik ve miktarlarına göre depo yer, özellik (fiziki koşullar) ve büyüklüklerinin matematiksel model ile belirlenmesi, depoların afetten etkilenmeyecek ve afete yanıt hızının en yüksek düzeyde olmasını sağlayacak yerlerde olmasına dikkat edilmesi gerekmektedir.
-Afet bölgesinde yardım malzemelerinin muhafazası ve dağıtımı önem arz eden başka bir noktadır. Afet öncesi gelen malzemelerin boşaltma ve depolama yerlerinin belirlenmesi, ileri dağıtım noktalarının ve sisteminin(merkezi ve ademi merkezi) tespiti, gerçek ihtiyaç sahiplerine malzeme verilmesi ve mükerrer dağıtım yapılmaması gerekmektedir. Bazı malzemelerin tehlikeli (yanıcı, parlayıcı ve patlatıcı) madde, bazı malzemelerin soğuk zincir(donuk, soğuk ve serin) kapsamında olduğu söz konusu sistemler kurulurken dikkat edilmesi gereken özelliklerdir. Dolayısıyla depo çeşitlendirme veya aynı depoda farklı malzemelerin muhafazası karar verilmesi gereken konulardır.
-Bireysel İnsani Yardım Malzemelerinin ilçe ve/veya mahalle bazında toplanması için “Toplama Merkezleri” yerleri, konumları, işleyişi, verimliliği, iş sağlığı ve güvenliği kuralları belirlenmelidir.
-Toplama Merkezlerinden ve/veya doğrudan gelen İnsani Yardım Malzemelerinin konsolide edildiği İl Afet Lojistik Merkezleri yerleri konumları, işleyişi, verimliliği, iş sağlığı ve güvenliği kuralları belirlenmelidir.
-Altyapısının eksik olduğu depolarda jeneratör destekli aydınlatma ve ısıtma sistemleri kurulması sağlanmalıdır.
-Depo ve dağıtım merkezlerinde sabit ve yeter sayıda görevli personel ile gönüllülerden oluşan vardiya sistemleri oluşturulmalıdır.
-Bu depolardaki özellikle sağlık ve gıda ürünleri başta olmak üzere malzemelerin sağlamlığı ve kullanılabilirliğinin sürekli kontrol edilmesi gerekmektedir.
-İhtiyaç duyulan yerlerde hızlı araç yüklemeleri için seyyar yükleme rampalarının kullanılması sağlanmalıdır.
-Deprem bölgesinde, yardım malzemesi ileri dağıtım merkezleri,iş süreçleri ve dağıtım öncelikleri belirlenmelidir.
-Bölgedeki depo ve dağıtım merkezlerinden ihtiyaç sahiplerine hızlı dağıtım (mikro dağıtım) sistemi oluşturulmalıdır.
-Teslimatların planlandığı gibi ilgili kişiye teslim edildiğine dair imzalı ve fotoğraflı teslim belgelerinin toplanması sağlanmalıdır.
-Hazır olan ürünlerin sevkiyatı için malzemenin araç beklemesi değil, aracın malzeme beklemesi sisteminin oluşturulması esas alınmalıdır.
-Ürün ve iş güvenliği açısından depolarda palet ve yük streçleme makineleri olmalıdır.
Taşımacılık:
-Farklı kurumsal ve bireysel ürün gönderileri taşımacılık taleplerini hızla karşılama sistemi oluşturulmalıdır. Düzenli araç tedarikinin sağlanabileceği bir sistem kurulmalıdır.Farklı taşımacılık modlarını dikkate alan bir taşımacılık sistemi oluşturulmalıdır. Bölgenin özelliklerine göre taşımacılık zincirinin, karayolu, demiryolu, havayolu ve denizyolu seçenekleri birbirlerini yedekleyecek şekilde oluşturulması, duruma göre özel amaçlı taşıma araçlarının (helikopter gibi) kullanılması, operasyon, araç, kap ve dayanıklı tüketim malzemelerinin izlenmesi, öngörülemeyen gelişmelere göre hızlı önlemler alınması için mümkün olduğunca ortak iletişim standartları, ortak yardım gereksinim portalı, coğrafi bilgi sistemleri ve kablosuz bilişim teknolojilerinin kullanılması, bu zincirde oluşan aksaklıkların öncelikle çözümlenmesi gerekir.
-Afet lojistik merkezlerinden deprem bölgesine olan taşımacılık sisteminin izlenebilirliği oluşturulmalıdır.Taşımanın izlenebilirliği sayesinde hem stokun gerçek zamanlı kontrolü hem de malzeme ve araç güvenliğisağlanacaktır.
-Araç yükleme planlarında istiap haddelerinin aşılmasını önlemek ve olası kazaları minimize etmek adına kantar kullanımımümkün olan lokasyonlarda kullanılmalıdır.
-Talep gelmediği sürece acil sevkiyatlar hariç sevkiyatlar iyi planlamalı, böylece etkin bir trafik akışı sağlanmalıdır.
-Stokta mevcut pişirilebilir gıdaların teyit edilmiş aş evlerine, öğrenci yurtlarına, geçici konaklama vb. noktalara gönderilmesi sağlanmalıdır.
-Afetzedelerin tahliyesi başlı başına bir lojistik süreçtir. Bu noktada afetzedelerin nerelerde toplanacağı, afetzedelerden tahliye edileceği nokta konusunda tercihlerinin alınması, tahliyede görev alacak personelin belirlenmesi, bu personelin tercihan başka illerden gelecek kişilerden olması, afetzedelerin nerelerde tahliye personeli ile buluşturulacağı, hangi illere hangi araçlarla afetzedelerin taşınacağı ve bu illerdeki geçici iskanların planlanması gerekmektedir.
-Bölgenin sosyo-ekonomik ve kültürel özellikleri dikkate alınarak depo ve taşımalar ile hasar gören alanlarda ürün ve araç güvenliğinin sağlanması gerekmektedir.
-Bölge ve bölge dışındaki insan gücü ve altyapı kaynaklarının etkin kullanılması, iletişim ve koordinasyonunun sağlanması, gerçekleştirilecek faaliyetlere göre akredite edilmiş kuruluşların ve uzman lojistik takımların oluşturulması, lojistik sektöründen uzmanlıklarına göre destek alma yönetim sisteminin geliştirilmesi (soğuk zincir, gıda, atık, moloz, mikro dağıtım, vd.), lojistik takımlar arası koordinasyonun sağlanması gerekir.
-Kurulmakta olan lojistik köy/merkezlerin İnsani Yardım Lojistiği açısından tasarımlanması ve ruhsatlandırılması, bu merkezler içinde bir afet lojistik alt yapısının oluşturulması gerekir.
-Barınma, Çöp Toplama, Dezenfeksiyon, vd. standartların bölge özelliklerine göre belirlenmesi ve lojistiğinin oluşturulması gerekmektedir.