Zira ülke olarak yaratılan GSYİH’nın %23-24’ü, yani neredeyse dörtte biri vergi ve diğer gelirler biçiminde kamu hizmetlerinin ve yatırımlarının finansmanın kullanılmaktadır.
Bu nedenle, bütçe gelirleri ve harcamalarının mevzuata uygunluk, performans ve hesap verilebilirlik anlamında izlenmesi ve vergi ödeyici konumundaki vatandaşlarımızın bilgilendirilmesi son derece önemlidir.
Aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere, AB-Maastricht kriterlerinde kabul edilen azami bütçe açığının GSYİH’ya oranı %3 olduğundan hareketle, 2003-2021 döneminde, 2008-2009 global kriz dönemi hariç, Türkiye’nin bütçe açığının %3 veya biraz altında seyrettiğini ve bu nedenle kamu maliyesi tarafından belirgin bir disiplinle hareket edildiğini söylemek yanlış olmayacaktır.
Kaynak: T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı
Aşağıdaki tablodan da görülebileceği üzere, 2022 yılı bütçesi, Aralık 2021’de 1.751 milyar TL gider, 1.258,3 milyar TL gelir ve 278,4 milyar TL bütçe açığı şeklinde T.B.M.M.’de onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Ancak 2021 yılının son çeyreğinde faiz ve enflasyon cephesinde yaşanan radikal değişimler dikkate alınmadığı için, yüksek kur ve yükselen enflasyona ve sanayinin olumlu temposuna paralel olarak bütçe gelirlerinde neredeyse %100’e varan artışlar yaşandı. Artan gelirin harcanabilmesi için Ek Bütçe yapıldı ve T.B.M.M.’de onaylandı. Temmuz 2022’de yürürlüğe girdi. Bu suretle, 2022 bütçe giderleri 1.751 milyar TL’den 2.381,5 milyar TL’ye, bütçe gelirleri 1.472,6 milyar TL’den 2.553,1 milyar TL’ye ve bütçe açığı da 278,4 milyar TL olarak revize edildi. Görüleceği üzere giderlerde %61,7, bütçe gelirlerinde ise %73,4’lük bir artış söz konusu oldu.
| milyar TL | 2022 Bütçesi
Başlangıç |
2022 Bütçesi
Ek Bütçe Sonrası |
Artış Oranı (%) |
| Bütçe Giderleri | 1751,0 | 2831,5 | 61,7 |
| Faiz Giderleri | 240,4 | 329,8 | 37,2 |
| Bütçe Gelirleri | 1472,6 | 2553,1 | 73,4 |
| Vergi Gelirleri | 1258,3 | 2338,8 | 85,9 |
| Bütçe Açığı | 278,4 | 278,4 | 0,0 |
Kaynak: T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı
2022 yılının Ocak-Kasım dönemine ilişkin 11 aylık gerçekleşmeleri aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.
Kaynak: T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı
Tablodan da görüleceği üzere, 2021 yılının aynı dönemine göre giderler %94,7 artarken, gelirler %100,2 artmış ve bütçe açığı planlananın oldukça altında gerçekleşmiş durumda.
Gelirlerin içinde vergi gelirlerinin payının %85’lerde seyretmesi ne kadar olumlu ise, dolaylı vergilerin toplam vergi gelirlerindeki payının %65’lerde seyrediyor olması da vergi adaleti anlamında o kadar olumsuz.
İkinci önemli husus, aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere, vergide tahakkuk-tahsilat oranının 2002-2022 döneminde %90’lardan %80’lere kadar düşmesi. Özellikle 2014’ten sonraki düşüşler dikkat çekici ve vergi sistemimizin sağlığı açısından sürdürülebilir değil. Neredeyse birkaç yılda bir gerçekleştirilen yapılandırma veya vergi affı uygulamalarının bu sonuçta etkili olduğu da açık.
Kaynak: T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı
Şimdi, 2022 yılı bütçe gerçekleşmeleri ve T.B.M.M.’de kabul edilen 2023 Bütçesi’ne karşılaştırmalı bir göz atalım.
| Bütçe Gelirleri (milyar TL) | ||||
| 2022 11 Aylık | % | 2023 Bütçesi | % | |
| Vergi | 2141,8 | 84,1 | 3199,5 | 84,0 |
| Gelir | 314,6 | 12,4 | 495 | 13,0 |
| Kurumlar | 498,7 | 19,6 | 619,1 | 16,2 |
| KDV (İthalde Alınan Dahil) | 682,6 | 26,8 | 1135 | 29,8 |
| ÖTV | 367,3 | 14,4 | 510,6 | 13,4 |
| Diğer | 278,6 | 10,9 | 439,8 | 11,5 |
| Diğer Gelirler | 405,4 | 15,9 | 610,6 | 16,0 |
| TOPLAM | 2547,2 | 100,0 | 3810,1 | 100 |
| Bütçe Açığı | 20,4 | 659,5 | ||
| GİDERLER TOPLAM | 2567,6 | 4469,6 | ||
Kaynak: T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı, T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı
| Bütçe Giderleri (milyar TL) | |||||||||
| 2022 11 Aylık | % | 2023 Bütçesi | % | ||||||
| Personel | 494,4 | 19,6 | 948,1 | 21,2 | |||||
| SGK Primi | 76,4 | 3,0 | 154,6 | 4,1 | |||||
| Mal ve Hizmet Alımı | 178,8 | 7,1 | 318,7 | 8,4 | |||||
| Cari Transferler | 1090,8 | 43,2 | 1681,5 | 44,1 | |||||
| Sermaye Giderleri Transferleri | 207,4 | 8,2 | 351,8 | 9,2 | |||||
| Faiz Gideri | 292,6 | 11,6 | 565,6 | 14,8 | |||||
| Diğer | 185,2 | 7,3 | 449,3 | 11,8 | |||||
| TOPLAM | 2525,6 | 100 | 4469,6 | 100 | |||||
Kaynak: T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı, T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı
2023 yılı bütçesini, ortalama 21,51TL olarak dikkate alınan dolar kuru cinsinden hesapladığımızda, aşağıdaki gibi bir tablo oluşmaktadır. Bu tablodan da görüleceği gibi, 2023 yılı bütçe gideri 207,8 milyar dolar (GSYİH’nın %24’ü), geliri 177,1 milyar dolar (GSYİH’nın %20,4’ü) ve bütçe açığı ise 30,7 milyar dolardır (GSYİH’nın %3,5’i).
| 2023 Bütçesi | |||
| TL (milyar) |
$ (milyar) |
GSYİH Oranı (%) | |
| Bütçe Gideri | 4469,6 | 207,8 | 24,0 |
| Faiz Gideri | 565,6 | 26,3 | 3,0 |
| Bütçe Geliri | 3810,1 | 177,1 | 20,4 |
| Vergi Gelirleri | 3199,5 | 148,7 | 17,2 |
| Bütçe Açığı | 659,5 | 30,7 | 3,5 |
Kaynak: T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı, T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı
Tablodan da görüleceği üzere, 2023 yılı tahmini 18.677 milyar TL’lik GSYİH’nın %24’ü (4.469,6 milyar TL) bütçe giderlerine tahsis edilmekte; bu tutarın 3.810,1 milyar TL’lik kısmı bütçe gelirleri ile (GSYİH’nin %20,4’ü), kalan 659,5 milyar TL bütçe açığı da (GSYİH’nin %3,6’sı) borçlanma ile finanse edilmektedir.
Bütçe giderlerinin kompozisyonuna bakıldığında, sermaye giderlerine ayrılan kısmın %9,2’de kaldığı; giderlerin %65,3’üne tekabül eden kısmın cari transferler ve personel giderlerinden oluştuğu; bu haliyle bütçenin sosyal kesimlere kaynak dağıtır hale geldiği; yatırımlara kaynak aktarmada yetersiz kaldığını söylemek yanlış olmayacaktır ve maalesef son yıllarda hep böyle olmuştur.